تحقیق علمى

   

مفهوم تحقیق علمى

تحقیق علمى عبارت است از تلاش کاوشگرانه‌اى که با آداب خاصى به‌طور نظام‌یافته با هدف کشف مجهورى به منظور گسترش قلمرو معرفتى نوع بشر انجام شده و شناخت حاصل از آن مصادیق و مابه‌ازاى خارجى داشته باشد. این تلاش تحقیقاتى مى‌تواند در کلّیه حوزه‌هاى معرفتى بشر اعم از حوزهٔ علوم مادى )فیزیکی) و انسانى و علوم الهى و ماوراءالطبیعى انجام پذیرد و چنانکه عده‌اى مى‌پندارند، تحقیق علمى صرفاً در حوزه مادیات و علوم طبیعى مفهوم ندارد

در واقع، باید گفت که این طرز تفکر احتمالاً از مشرب تجربه‌گرایى مایه مى‌گیرد و فاقد ارزش و اعتبار است، چرا که نمى‌توان تحقیقاتى را که با رعایت موازین علمى در حوزه‌هاى علوم انسانى و اجتماعى انجام شده و شناخت حاصل از آن مابه‌ازاى خارجى دارد، فاقد ارزش علمى دانست و به صرف تعلق آن به حوزهٔ انسانى و اجتماعی، از اطلاق علمى بر آن خوددارى کرد.

مشخصات تحقیق علمى

هر تحقیق علمى داراى یک‌ سرى مشخصات به شرح ذیل مى‌باشد:

آداب و تشریفات تحقیق علمى

برخوردار بودن از آداب و تشریفات خاص : کار تحقیق علمى آداب ویژه خود را دارد و نمى‌‌توان آن‌را به‌صورت ذهنى انجام داد. در این نوع تحقیقات پژوهشگر باید مسئله‌اى را که براى بررسى انتخاب مى‌کند، مورد ارزیابى همه‌جانبه قرار دهد. سپس براى انجام دادن آن طرح تحقیق مناسبى تهیه کند که مسئله در آن بخوبى تعریف و فرضیه‌هاى آن به‌درستى تدوین و روش‌هاى گردآورى اطلاعات و تجزیه‌و‌تحلیل آن مشخص شده باشد و از همه مهم‌تر، در پایان کار نسبت به تدوین گزارش تحقیق و انتشار آن اقدام گردد. به‌طورکلی، چنین طرحى باید حاوى تمام فعالیت‌ها و عناصرى باشد که فرآیند تحقیق را بصورت نظام‌یافته (سیستماتیک) عملى سازد.

توسعه قلمرو معرفت

تحقیق باید مطلب تازه‌اى را کشف نموده، بر حجم دانش و معرفت بشر بیفزاید و معلومات او را افزایش دهد. در واقع، باید نتیجهٔ تحقیق ناشناخته‌اى را براى بشر شناسایى کند و مجهولى را معلوم گرداند. در یک تحقیق علمى باید نتایجى بدست آید که یا منجر به ارزیابى نظریه‌هاى موجود شود، یا نظریه‌ها و قوانین علمى و قضایاى کلى جدیدى را ارائه نماید، یا در یک مورد خاص مجهولى را براى اولین بار معلوم کند.

شناخت

شناخت حاصل از نتیجه و تحقیق در بیرون ذهن واقعیت و مابه‌ازاى خارجى داشته باشد. یعنى بتوان براى آنچه تحقیق به‌عنوان نتیجه و شناخت عرضه مى‌کند در خارج ذهن مصداق و واقعیت و مابه‌ازاى خارجى پیدا کرد.

 ویژگیهای اختصاصی تحقیق:

الف- مرتبط بودن مطالب و کامل بودن
• تمام موضوعات مطرح شده‌اند.
• استدلال‌ها و بحث‌ها در کلیت متن مرتبط هستند.
• منابع و مراجع ادبیات تحقیق آورده شده‌اند.
• منطق و پیوستگی بین استدلال‌ها رعایت شده است.

ب- برخورداری از یک سازمان منسجم:
• مقاله از یک ساختار شفاف مفهومی برخوردار است.
• عنوان‌ها و زیر‌عنوان‌های مناسب، صحیح و مرتبطی به کار برده شده‌اند.
• نظام ارجاع دهی با ثبات و مناسب است.

پ- برخورداری از یک محوریّت تحقیقی در کلّیت و ترکیب مقاله:
• تفکر خلاق، ترکیب و استدلال ظهور و بروز دارد.
• دقت فکری در باره عنوان اصلی دیده می‌شود.
• مفاهیم مرتبط به نحو مناسبی تحقیق شده‌اند.
• استدلال‌ها و اثبات‌ها به وسیله مدارک و مستندات یا ارجاعات پشتیبانی
شده‌اند.
• شواهد کافی برای فهم موضوع وجود دارد.
• ادبیات تحقیق مورد نقد و تحلیل قرار گرفته‌اند.
• ارتباط لازم بین ادبیات تحقیق و موضوع مورد تحقیق مقاله ارائه شده است.

یک مقاله تحقیقی به طور کلی می‌تواند در برگیرنده ساختاری مشابه ساختار زیر باشد.

• پرهیز از عنوان‌های کلی و روزنامه‌ای؛
• استفاده از صفت و موصوف‌های لازم برای گویاتر نمودن عنوان؛
• دارا بودن جذّابیت برای جذب مخاطب؛
• فشرده و مختصر و یادآوردنی؛
• پرهیز از اصطلاحات نامأنوس و اختصار
• توجه به این نکته که عنوان یک برچسب است نه جمله.

• مشخص کردن نام و رابطه عضویتی نویسنده یا نویسندگان.

• دربرگیرنده (معرفی کلی و گویای تحقیق / بیان هدف و قلمرو تحقیق، اهمیت کلّی
تحقیق ، مروری فشرده بر ساختار مقاله، اشاره کلّی به نوآوری‌ها و دستاوردهای
مقاله)؛
• پرهیز جدی از آوردن مراجع، فرمول و علامت‌های ویژه؛
• رعایت کوتاهی و فشرده بودن ( در حد یک بند و سقف ۲۰۰ تا ۲۵۰ کلمه)؛
• توجه به این نکته که تعداد افرادی که چکیده را می‌خوانند بسیار بیشتر از
کسانی است که مقاله را می‌خوانند.

• تا سقف پنج کلمه و یا اصطلاح

• تعریف مسئله و قلمرو تحقیق؛
• طرح اهمیت تحقیق؛
• طرح سوابق تاریخی موضوع؛
• طرح طبقه‌بندی‌ها و شاخه‌های مرتبط با موضوع؛
• ارائه تعاریف اصطلاخات اصلی و علائم و اختصارات؛
• مروری کلی بر بقیه مقاله.
• این بخش می‌تواند با بخش بعدی ترکیب شود.

• طرح سابقه بر اساس یک نظم زمانی/ دیدگاهی/مکتب فکری یا هر طبقه‌بندی دیگر؛
• طرح ارتباط ادبیات مورد بررسی با موضوع تحقیق؛
• بیان نقاط قوّت، ضعف و محدودیت‌های ادبیات موضوع؛
• صرف نظر از طرح مطالب شخصی و تعصب آمیز؛
• طرح یافته‌های موافق و مخالف در ادبیات؛
• ارائه روند و سیر تحقیق و طرح جهت‌گیری آن؛
• نقد و بررسی تئوری‌های طرح شده؛
• مشخص کردن محدوده زمانی مورد بررسی؛
• برقراری ارتباط بین ادبیات موضوع با موضوع مورد تحقیق.
• متشکل از یک تا چند بخش و در برگیرنده اصل تحقیق و مطالعه نظیر روش و
متدولوژی، فرضیات، مدل ریاضی.

• استخراج اصول،روابط و ارائه تعمیم‌های ممکن؛
• ارائه تحلیل مدل یا تئوری؛
• ارائه ارتباط بین نتایج و تحلیل‌ها.
• جمع بندی و نتیجه‌گیری طرح نتایج مهم و پیامدهای آنها؛
• بیان استثناء ها و محدودیت‌ها؛
• طرح افق‌های تحقیقاتی برای ادامه و توسعه تحقیق.
• قدردانی از مؤسسات و یا اشخاصی که در به ثمر رسیدن تحقیق و یا بهتر انجام شدن فعالیت‌های مربوط به مقاله تأثیرگذار بوده‌اند.

• ارائه فهرست مرتب شده منابع.
• ارائه مطالب ضروری برای فهم و پشتیبانی از مطالب اصلی مقاله.
• رعایت ملاحظات دستوری در جملات و سعی در نوشتن جملات کوتاه و گویا؛
• شماره گذاری عنوان بخش‌ها و زیربخش‌ها؛
• شماره گذاری روابط و فرمول‌ها؛
• ارائه شرح مفید و گویا در بالای جداول و پائین شکل‌ها؛
• شماره گذاری جداول و شکل‌ها به طور جداگانه؛
• ارجاع دهی به هر جدول و یا هر شکل در متن از طریق شماره مربوطه؛
• رعایت دندانه‌گذاری مناسب به منظور تفکیک بهتر و خواناتر نمودن نوشتار؛
• پرهیز از شکسته‌شدن کلمات در دو خط متوالی (نظیر “می” در آخر خط و “شود” در ابتدای خط بعدی)؛
• پرهیز از کپی‌کردن تصاویر ناخوانای مراجع و منابع، سعی در بازطراحی آنها با ذکر دقیق مأخذ در ذیل آنها.

• سعی جدی در ثبات رویه‌های اتخاذ شده در نوشتار مقاله (مانند اندازه حروف، ضخامت خطوط در جداول و شکل‌ها، نوع خطوط لاتین در کلمات لاتین, فاصله شماره‌ها با متن یا روابط)؛
• الگوبرداری از ساختار آخرین مقالات منتشر شده در نشریه یا ژورنال هدف (نشریه‌ای که قصد دارید مقاله خودرا برای انتشار ارسال دارید)؛
• ارائه مقاله کامل شده به اشخاص مطّلع و مرتبط با موضوع مقاله و دریافت نظرات آنان و انجام عمل بالعکس در مورد آنان؛
• واگذاری تهیه مقالات مروری به محققان با تجربه و نویسندگانی که در زمینه مورد بررسی صاحب نظر بوده و لااقل چند مقاله در این رابطه منتشر نموده‌اند؛
• اطمینان از دسترسی به مقالات مرجع مربوط به موضوع مقاله به ویژه مقالات جدید؛
• رعایت امانت، صداقت و اخلاق از اصول مهم هر فعالیت علمی و تحقیقی است. مراعات نمودن این اصول از ضرورت بسیار بالائی برخوردار است   .

ویژگی‌های عمومی پژوهش علمی

1. هدفمندی

پژوهش برای حل مسئله‌ای معین و تعریف‌شده متمرکز است، نه اینکه به گونه‌ای بی‌هدف و بی‌پاسخ برای مسئله‌ای مبهم باشد. محقق تحقیق علمی خود را با هدف و مقصد مشخصی آغاز می‌کند و تأکیدش بر حل مسئله مورد نظر است و تا پایان تحقیق علمی، در جهت هدف گام برمی‌دارد. برای مثال، محققی که به بررسی عوامل مؤثر بر فعالیت پژوهشی اعضای هیئت علمی مراکز تحقیقاتی می‌پردازد و بر شناسایی عوامل عمده و تأثیرگذار بر فعالیت پژوهشی موردهای تحقیق، تأکید می‌کند، تا پایان تحقیق در همین راستا حرکت خواهد کرد.

2. تکرارپذیری

همواره باید نتایج آزمون فرضیه پس از تکرار تحقیق در موقعیت‌های مشابه تأیید شود و هر چه این امر بیشتر صورت پذیرد (تکرار شود) می‌توان به علمی بودن تحقیق اطمینان بیشتری داشت؛ چراکه فرضیه‌های تحقیق به طور تصادفی تأیید نشده‌اند. بنابراین، می‌توان گفت تکرارپذیری یکی از ویژگی‌های تحقیق علمی به شمار می‌آید.

3. دقت و اعتماد

به ندرت در تحقیقات علوم اجتماعی می‌توانیم بر پایه یافته‌های تحلیل داده‌ها به نتایج قاطع برسیم؛ زیرا نمی‌توان تمامی عناصر، رویدادها یا جامعه مورد نظر را مطالعه کرد. بنابراین، یافته‌های تحقیق بر نمونه‌ای منتخب از جامعه استوار می‌شود؛ نمونه‌ای که بررسی می‌شود، با در نظر گرفتن تمامی احتمالات، منعکس‌کننده ویژگی‌های دقیق جامعه مورد نظر نیست و خطاهای اندازه‌گیری و سایر مشکلات نیز موجب بروز تعصب و خطا در یافته‌ها هستند، اما با وجود این، محقق در تحقیق علمی سعی می‌کند تا حد امکان یافته‌هایش به حقیقت نزدیک باشد.

دقت به میزان نزدیکی یافته‌ها به حقیقت گفته می‌شود. دقت، منعکس‌کننده میزان صحت نتایج حاصل از نمونه، درباره پدیده‌های موجود در جامعه است و اعتماد به میزان احتمالی اشاره دارد که برآورد پژوهشگر درست باشد. به میزان احتمال فوق که بر اساس درصد نیز بیان می‌شود، سطح اعتماد می‌گویند. معمولاَ سطح اعتماد در تحقیقات، 95% احتمال برآورد صحیح و 5% احتمال خطا در نظر گرفته می‌شود.

دقت و اعتماد از زمینه‌های مهم تحقیق هستند و تنها از طریق طرح نمونه‌برداری مناسب و علمی می‌توان به آن رسید. هر قدر دقت و اعتماد بیشتری داشته باشیم، تحقیق علمی‌تر و نتایج مفیدتر خواهد بود.

4. تعمیم‌پذیری

عبارت از میزان قابلیت کاربرد یافته‌های تحقیق انجام شده، از یک وضعیت به وضعیت‌های دیگر است. بدیهی است هر قدر دامنه کاربرد نتایج به دست آمده از یک تحقیق گسترده‌تر باشد، این تحقیق برای استفاده‌کننده آن مفیدتر است. برای تعمیم‌پذیری بیشتر، نمونه مورد تحقیق باید به گونه‌ای منطقی، تهیه و شماری از سایر جزئیات دقیق در روش‌های گردآوری داده‌ها نیز در نظر گرفته شود.

5. افزایشی بودن

محقق در تحقیق به دنبال گردآوری اطلاعات جدید یا به کار بردن اطلاعات موجود از منابع دست اول برای کشف حقیقت و دانش است. بنابراین، سازمان‌دهی دوباره یا بیان مجدد محض آنچه قبلاً داشته و شناخته یا نوشته شده است، تحقیق نیست، بلکه ارزشی در حد یادگیری دارد؛ زیرا به آنچه قبلاً دانسته و شناخته شده است، دانشی اضافه نمی‌شود.

6. تجربی بودن یا آزمون‌پذیری

یکی از خصوصیات بارز تحقیق علمی، امکان آزمایش علمی و عینی فرض‌های ذهنی و مطرح شده است. در طرح تحقیق، محقق ابزارهای اندازه‌گیری کمّی و دقیق‌ترین شکل توصیف را به کار می‌برد. هنگامی که این امر ممکن یا مناسب نباشد، توصیف‌های کیفی یا غیر کمّی را در مشاهدات به کار می‌بندد. پژوهشگران روش‌های معتبر گردآوری اطلاعات را طراحی می‌کنند و هرگاه امکان داشته باشد، وسایل و ابزارهای مکانیکی یا الکترونیکی یا وسایل سنجش روایی را برای تأیید مشاهده، توصیف و تحلیل داده‌ها به کار می‌برند.

7. صبرطلبی

از خصایص تحقیق داشتن شکیبایی و نداشتن شتاب در کارهاست. چشم‌انداز نتایج تحقیق به ندرت روشن است و پژوهشگرانی که برای یافتن جواب سؤال‌ها با جدیت تلاش می‌کنند، باید منتظر ناامیدی‌ها و سرخوردگی‌ها نیز باشند.

8. شهامت‌طلبی

گاهی اوقات محقق در فرآیند تحقیق باید شهامت داشته باشد. این امر به خصوص در مرحله اعلام نتایج مطرح می‌شود. محققان جدید که در زمینه‌هایی مانند وراثت، رفتار جنسی و حتی فعالیت‌های تجاری تحقیق کرده‌اند، انتقادهای شدید کسانی را برانگیخته‌اند که عقاید، تجارب شخصی و مشاهداتشان با برخی از نتایج این تحقیقات در تضاد بوده است و همیشه همگان نتایج حاصل از تحقیق را نمی‌پذیرند و مخالفت‌هایی را در پی دارد.

9. مسئله‌مداری

تحقیق به حل مسئله معطوف بوده و هدف نهایی آن پیدا کردن روابط علیت میان متغیرهاست. هر چند که پژوهشگران اغلب به دلیل شواهد کافی برای ایجاد یک رابطه علت و معلولی، ناگزیر به کشف رابطه‌ای سیستماتیک می‌پردازند که می‌تواند مفید واقع شود.

10. نظریه‌پردازی

یکی از اهداف اصلی تحقیق، وضع قوانین کلی، اصول یا نظریه‌هایی است که در پیش‌بینی و تبیین رویدادها مؤثرند. معمولاً تحقیق از موضوع‌ها، گروه‌ها یا موقعیت‌های خاص بررسی شده، فراتر می‌رود و خصایص جامعه مورد نظر را از روی نمونه مشاهده شده، استنباط می‌کند.

11. تخصص‌ورزی

تحقیق به تخصص نیاز دارد. محقق می‌داند درباره مسئله مورد نظر چه مطالبی شناخته شده و دیگران آن را چگونه کشف کرده‌اند. او باید منابع و مطالب وابسته و نزدیک به موضوع تحقیق را به خوبی مطالعه کند و مهارت‌های فنی لازم برای درک و تجزیه و تحلیل داده‌های گردآوری شده را بداند. (ازکیا، 1382، ص52ـ 48)