خلاصه فصل ششم کتاب اصول ومفاهیم برنامه ریزی درسی

  

خلاصه فصل ششم کتاب اصول ومفاهیم برنامه ریزی درسی

نیاز سنجی  

  پیشرفت های سریع علمی و لزوم گزینش بهترین و مؤثرترین مفاهیم و محتوا، ضرورت توجه به فرایند برنامه ریزی درسی اطلاعات محور و یا مبتنی بر نیاز های اساسی را آشکار نموده است.

نیاز سنجی از نظر تاریخی    تلقی نیاز سنجی به عنوان فرایند جمع آوری و تحلیل اطلاعاتی که بر اساس نیاز های افراد، گروه ها، سازمان ها و جوامع مورد شناسایی واقع می شود، قدمتی به درازای عمر بشر دارد. اما، سابقه نیاز سنجی نظام دار و رسمی به اواسط قرن بیستم می رسد.

 مفهوم نیازو و نیاز سنجی     

اگر چه در خصوص مفهوم نیاز توافقی وجود ندارد، اما می توان تعاریف مطرح شده در باره نیاز را در سه قالب کلی مطرح نمود

1- نیاز به عنوان یک خواست یا ترجیح این برداشت از نیاز ، عموماً دارای کاربرد گسترده ای است. آنچه هسته اصلی این نظریه را تشکیل می دهد آن است که نظرات و عقاید افراد و گروهها درخصوص نیاز کانون اصلی نیازسنجی است .

2- نیاز به عنوان نوعی عیب و نقصان از این دیدگاه نبود دانش ، مهارت و توانایی یا نگرشی و یا ابزار و وسایلی که منجر به ایجاد اشکال در عملکرد بهینه شود، نیاز تلقی می شود . در این مفهوم نیاز هنگامی مطرح می شود که در یک مورد خاص حداقل سطح رضایت به دست نیامده است یا نمی تواند به دست آید .  

3- نیاز به عنوان فاصله بین وضعیت مطلوب و موجود یکی از متداولترین و مقبولترین تعاریف از نیازاست . نیاز به موقعیتی دلالت دارد که در آن وضعیت موجود یا حاضر با وضعیت مطلوب فاصله دارد . وضعیت مطلوب یا مورد نظر در بر گیرنده ایده‌آل‌ها ، هنجارها‌، ترجیحات ، انتظارات و ادراکات مختلف درباره آنچه که باید باشد ، است .

 نیاز سنجی عبارت است از فرایند تعیین اهداف ، وضع موجود ، اندازه گیری و تعیین نیازها و تعیین اولویت ها برای عمل .

 اهمیت و ضرورت نیاز سنجی در برنامه درسی: در مورد ضرورت نیاز سنجی دو دیدگاه به شرح زیر وجود دارد:

1- دیدگاه اول بر ضرورت و لزوم نیاز سنجی در برنامه ریزی درسی تأکید دارد

2- دیدگاه دوم مخالف با سنجش نیاز ها و تعیین و تصریح پیشاپیش جهت گیری هاو اهداف برنامه درسی است.

 ضرورت نیاز سنجی در برنامه ریزی درسی

با وجود دیدگاه های موافق و مخالف با نیاز سنجی، باید توجه داشت که نیاز سنجی فرایندی ضروری از برنامه ریزی درسی است که بدون آن هدف و مسیر حرکت مشخص نمی گردد.

انواع ضرورت نیاز سنجی برای برنامه درسی

1- ضرورت فراهم سازی اطلاعات مورد نیاز برای برنامه ریزی درسی : از طریق فرایند نیازسنجی اهداف و مقاصد برنامه مورد شناسایی قرار می گیرند،اقدامات ضروری برای اجرای برنامه ها مشخص می شوند و نوع و میزان تلاشها و منابعی که برای دستیابی به هدفها باید مصرف شوند ، تعیین می شوند . از سوی دیگر اطلاعات حاصل از نیازسنجی‌ ماهیت و نوع برنامه ها را نیز مشخص می سازد‌‌. به عبارت دیگر براساس سنجش حاصله‌، برنامه های کوتاه مدت ( ضربتی ) و یا برنامه های بلند مدت و آینده نگر تدوین می شوند .

 2- ضرورت ارزیابی در سنجش : نیازسنجی فرایند ارزیابی اولیه برای اجرای برنامه های آتی است . برای اجرای طرح خاص یا برنامه مشخصی ، ابتدا زمینه ویژه ای که برنامه و یا طرح باید در آن اجرا شود ، مورد سنجش واقع می شود ، پس از بررسی ، وضعیت نتایج در برنامه ها منعکس می شود و پس از اجرای برنامه و ارزشیابی از آن ، نتایج حاصله با وضعیت اولیه مورد مقایسه قرار می گیرد .

 3- پاسخگو ومسؤول نمودن مؤسسات و نظام های برنامه ریزی درسی : یکی از اهداف فرایند نیازسنجی آن است که نظامها و سازمانهای آموزشی را نسبت به نتایج تلاشها و اقداماتشان مسئول و پاسخگو نگهدارد . بسیاری از سازمانهایی که بر اقدامات و عملیات نظامهای آموزشی نظارت دارند از الگوهای مختلف نیازسنجی در سطح گسترده ای استفاده می کنند تا دریابند که آیا اقدامات و فعالیتهای آموزشی موثر بوده است یا خیر و نیز موارد و حوزه هایی که پیشرفتهای آموزشی کمتر از حد مطلوب بوده است کدام هستند و چه اقداماتی برای بهبود آنها باید به مرحله اجرا گذاشت .

 4- هماهنگی و همسویی با تغییرات : در برخی موارد با وجود تلاشهای گسترده ، بسیاری از اقدامات عقیم می ماند و نظام یاسازمان در تحقق رسالت حقیقی خود با شکست مواجه می شود. براساس نتایج حاصل از نیازسنجی ، مدیران و برنامه ریزان می توانند حوزه ها و قلمروهای بحرانی را شناسایی و تصمیمات مقتضی را درخصوص نحوه رفع یا برخورد با آنها اخذ کنند .

 5- شناسایی ضعف ها و مسایل اساسی در برنامه درسی : هدفهای از پیش تعیین شده متحقق نمی شوند ودانش آموزان در فهم بسیاری از مسائل دچار مشکل می شوند . این نیاز سنجی به ما این امکان را می دهد تا به شناسایی مسائل ومشکلات موجود در اجرای برنامه درسی بپردازیم .

 6- تحقق برنامه ریزی درسی مشارکتی : یکی از ویزگیهای برنامه ریزی درسی واقع بینانه ، جلب مشارکت افراد و گروه های مختلف اجتماعی در فرایند تدوین و اجرای برنامه درسی است .(مثل والدین ، متخصصان و دانش آموزان و ...) مشکلات نیاز سنجی در برنامه ریزی درسی :       در بسیاری از موارد برنامه ریز درسی نمی داند برای سنجش نیاز های جامعه ای که قرار است برای آن ها برنامه ریزی درسی تدوین یا توصیه گردد از چه روش یا روش هایی استفاده کند و یا به چه منابع اطلاعاتی رجوع نماید. بنابراین، لازم است تا یک چارچوب برای این امر فراهم آید. چارچوب نیاز سنجی در برنامه ریزی درسی نیاز سنجی می تواند در دو شرایط کاملاً متفاوت صورت پذیرد: 1-    نیاز سنجی برای تدوین برنامه درسی جدید  2- نیاز سنجی برای برنامه درسی موجود نیاز سنجی برای تدوین برنامه درسی جدید   

   در اینجا چگونگی و نحوه تدوین سایر عناصر برنامه درسی تا حد زیادی به نیاز سنجی بستگی دارد. برنامه درسی فاقد هرگونه سابقه است و ملاک و معیاری نیز برای شناسایی اهداف وجود نارد یا کم است. بنابراین، گروه برنامه ریزی باید بر اساس  نیاز، محور برنامه درسی را مشخص نماید. نیاز سنجی برای برنامه درسی موجود  زمانی صورت می گیرد که برنامه دارای سابقه است. ممکن است قبل، در ضمن و یا پس از اجرای برنامه درسی صورت پذیرد. به عقیده صاحبنظران در اینجا نیاز سنجی همان ارزشیابی است.

متغیر های نیاز سنجی   1- هدف نیاز سنجی   2- داده های مورد نیاز   3- منابع اطلاعات (مشارکت کنندگان در نیاز سنجی)   4- روش ها و فنون نیاز سنجی   5- نحوه اولویت بندی نیاز ها   6- نحوه استفاده از نتایج نیاز سنجی

-1هدف نیاز سنجی :هدف نیاز سنجی وابسته به مرحله اجرای آن است و شامل: 1- قبل از اجرای برنامه، برای مشخص کردن اهداف ضروری از غیر ضروری   2- در ضمن اجرا، برای حصول اطمینان از هماهنگی و انطباق برنامه با نیاز ها  -3  پس از اجرا، برای حصول اطمینان از تحقق هدف ها و نیاز و شناسایی دلایل عقیم مانده

-2داده های مورد نیاز :  این داده ها عمدتاً مبتنی بر نگرش و نظرات هستند. برای مثال نظرات متخصصان بهداشتی در مورد یک بیماری واگیر در جامعه. در آموزش و پرورش، داده ها عمدتاً از طریق مقایسه وضعیت موجود با مطلوب به دست می آیند.

-3 منابع اطلاعات: ترکیبی از افراد زیر در نیاز سنجی برای تدوین برنامه جدید 1- متخصصان موضوع های علمی و کارشناسان مرتبط 2- متخصصان برنامه ریزی درسی 3- محققان و پژوهشگران اجتماعی 4- مقامات رسمی آموزش و پرورش 5- نمایندگان مردم

-4روش ها و فنون نیاز سنجی: ابزار مورد استفاده برای نیاز سنجی باید درست باشد تا عینیت و روایی آن حفظ گردد. روش ها و فنون نیاز سنجی را می توان به سه گروه تقسیم نمود:   

  الف- روش ها و فنون توافق محور : این تکنیک ها ابزار کار نیازسنجی را تشکیل می دهند و در صورتی که در قالب یک طرح تدوین شوند ، اطلاعات مفیدی را به دست می دهند . هسته مشترک تمام این تکنیک ها آن است که در صدد جمع آوری و ایجاد توافق بین نظرات و عقاید افراد مختلف در ارتباط با مسئله یا نیاز خاصی هستند. مهمترین تکنیک هایی که در این طبقه جای می گیرند عبارتند از : تکنیک دلفی ، تکنیک فیش بول ، تکنیک تِل استار و مدل سه بُعدی

     ب- روش ها و فنون مسأله محور : این تکنیک ها همانگونه که از اسم آنها پیداست ، در صدد مشخص کردن نقاط ضعف و مسائل و مشکلات سازمان و یا کاستیهای موجود در عملکرد افراد هستند تا براساس شناسایی این مسائل و معضلات و پیشنهاد اقدامات اصلاحی ، راندمان و بازده کلی سازمان و افراد را افزایش دهند‌. مهمترین تکنیک هایی که در این طبقه جای می گیرند عبارتند از : تکنیک هرم یا درخت خطا ، تکنیک رویداد مهم یا بحرانی ، تکنیک آزمون وظایف کلیدی و تکنیک تجزیه و تحلیل شغل

  ج- تکنیک ها و روش های هدف محور : در این دسته از الگوهای نیازسنجی‌، شناسایی وضع موجود ، تعیین آرمانها و مقایسه این دو ، اساس کار سنجش نیازها را تشکیل می دهند . از مهمترین الگوهایی که در این طبقه بندی جای می گیرند عبارتند از : الگوی کلاسیک کافمن ، الگوی استقرایی کافمن ، الگوی قیاسی کافمن ، الگوی پیشنهادی کلاین . نقطه مشترک تمام این الگوها آن است که اولاً از مجموعه ای از تکنیک ها بهره می گیرند و ثانیاً با وجود تفاوتهای موجود میان آنها ، همواره به نحوی با تعیین اهداف سازمان یا برنامه سروکار دارند

  تکنیک های نیاز سنجی در روش توافق محور :

روش دلفی : در این روش ابتدا گروهی از افراد متخصصی که قرار است مورد سوال واقع شوند شناسایی و پرسشنامه ای در اختیارشان قرار می گیرد، پس از مدتی پرسشنامه های تکمیل شده جمع آوری و پس از تلفیق اطلاعات حاصل کارجهت اظهار نظرمجدددراختیار افرادقرارمی گیرد. این فرایندتاحصول توافق نسبی ادامه می یابد. هدف اصلی این تکنیک جمع آوری نظرات، قضاوت و نگرش های افراد و گروه های مختلف به طور منسجم و هماهنگ در رابطه با مسأله خاص می باشد. کاربرد تکنیک دلفی     برای موقعیت هایی کاربرد دارد که:     1- سنجش نظرات افراد در مورد برنامه درسی مهم باشد.      2- امکان جمع اوری افراد در مکان خاصی نبوده و نظر خواهی از راه دور انجام شود.

 فن فیش باول  : در این روش افراد مورد نظر به مکان خاصی دعوت شده و در قالب گروههائی ۶تا ٨ نفره به تبادل نظر درباره نیازها می پردازند. در پایان هر گروه فهرستی از نیازها را تدوین نموده و نمایندگان گروهها با توجه به فهرست گروه خود به بحث و تصمیم گیری درباره نیازها و اولویت بندی آنها می پردازند. فرایند تکنیک فیش باول   1- ابتدا افراد در گروه های فرعی نظر خود را مشخص می کنند.   2- سپس نمایندگان آن نظر ها را طبقه بندی کرده و در نشستی حاضر می شوند.   3- توافق کلی در مورد فهرست نهایی نیاز ها حاصل می شود.   4- فرایند آن قدر ادامه می یابد که برنامه ریزان به فهرست نهایی از نیاز ها برسند.

روش تـل استار: برای اجـرای ایـن روش که شبیه روش فیــش باول می باشد، گروههای فرعی در محل کار خود موضوع را بررسی و نتیجه گیری یا اعلام نظر می نمایند، سپس نماینده ای از جانب هر گروه در جلسه نمایندگان(گروه اصلی) شرکت می کند و این گروه اصلی است که تصمیم نهایی را درباره نیازها اتخاذ می نماید. 4- سایر کمیته ها و جلسات و.... این روش   شبیه تکنیک فیش باول است با تفاوت در نحوه مشارکت افراد و دارای سه مرحله می باشد.  1- تقسیم گروه اصلی به گروه های فرعی (معلمان یک استان به معلمان مدارس)  2- تشکیل جلسه ویژه در سطح استان(متشکل از نمایندگان مدارس) و بحث و تبادل نظر در مورد فهرست نیاز ها  3- شرکت یک کمیته نظارتی چند نفره به همراه نمایندگان به سطح استان کاربرد تکنیک تل استار  زمانی است که تعداد شرکت کنندگان در نظرخواهی بسیار زیاد باشد

 روش ها و فنون مسأله- محور:

این دسته از تکنیک ها، نیاز را یک عیب یا نقصان تلقی می کنند. بنابراین، برنامه ریزان در آن ها عملکرد های منفی دانش آموزان را مورد شناسایی قرار می دهند. تکنیک های آن عبارتند از:     1- تکنیک رویداد مهم     2- تکنیک درخت خطا

روش ها و فنون مسأله- محور در نیازسنجی (تکنیک رویداد مهم)      در این تکنیک هدف آن است که مشخص شود آیا مجموعه ای از فعالیت ها و عملکرد ها به طور مؤثر انجام می شود یا نه؟

روش ها و فنون مسأله محور در نیازسنجی (تکنیک درخت خطا)      نوعی تکنیک تحقیق در عملیات است و فلسفه طراحی و تدوین آن شناخت حوادث نامطلوبی است که می تواند بر عملکرد یک سیستم تأثیر منفی بگذارد.

 تکنیک ها و روش های هدف محور :   نیاز را فاصله بین وضعیت موجود و مطلوب تلقی می کنند. فنون آن ها عبارتند از:  

   الف-الگوی کلاسیک      ب-الگوی استقرایی      ج-الگوی قیاسی      د-الگوی کلاین      ه-الگوی تجزیه و تحلیل خطا

 (الگوی کلاسیک)       تنها از لحاظ تاریخی اهمیت دارد و فرایند نیاز سنجی را به صورتی ساده دنبال می کند.     در این الگو ابتدا از طرق مختلف، هدف های برنامه درسی یا نیاز ها مشخص شده و سپس با تدوین، اجرا و ارزشیابی از برنامه دنبال می گردد. نیازسنجی علمی نیست و مرتبط بانظرات دیگران می باشد .

  (الگوی استقرایی کافمن)        رفتار های موجود دانش آموز یا دانشجو اندازه گیری می شود. تا از طریق مقایسه با برنامه درسی مشخص شود که آیا آنچه دنبال شده همان است که تعیین شده است یا نه؟ از جزء به کل می باشد رفتارهای موجود دانش آموز را بررسی کنیم تعیین نیازها .

(الگوی قیاسی کافمن) از جزء به کل می باشد .        این الگو با تعریف و بیان هدف های کلی و برونداد ها آغاز می شود و می توان با استفاده از اهداف تعیین شده موجود، به تدوین هدف ها پرداحت.

(الگوی پیشنهادی کلاین) این الگو در چارچوب قیاسی است و در چهار مرحله انجام می شود:     1- شناسایی کلیه هدف های امکان پذیر     2- مشخص کردن هدف ها بر حسب اهمیت آن ها     3- مشخص کردن شکاف و فاصله بین عملکرد مورد انتظار با واقعی     4- مشخص کردن اولویت هابرای اجرا و عمل

(نیاز سنجی مدرسه محور)    سنجش نیاز ها را در نظام غیر متمرکز و در ارتباط با نیاز های فراگیران، کادر آموزشی، غیر آموزشی و به طور کلی نیاز های کارکنان در ارتباط با برنامه های درسی مورد توجه قرار می دهد. مدرسه محور    الف- ارباب رجوع یا مشتریان    ب- برنامه های درسی    ج- کارکنان     د- سازمان مدرسه یا منطقه آموزشی    

-5  نحوه اولویت بندی نیاز ها :معیار های زیر در نیاز سنجی برای برنامه درسی جدید، در اولویت قرار می گیرد: الف- نظرات افراد در مورد نیاز های مهم و با اولویت ب- انطباق نیاز ها با خط مشی ها و آرمان های آموزش و پرورش و ج- منابع و امکانات در دسترس و محدودیت های موجود  د- شدت مسایل و فراوانی آن ها در جامعه و قدمت آن  ه- سایر موضوع ها  

-6  نحوه استفاده از نتایج نیاز سنجی به دو شکل صورت می گیرد:

  الف- تهیه اهداف و چارچوب برنامه درسی برای نظام های برنامه ریزی درسی غیر متمرکز  

  ب- تهیه اهداف و چارچوب برنامه درسی برای نظام های برنامه ریزی درسی متمرکز تغییرات و اصلاحات در برنامه درسی موجود به دو صورت انجام می گیرد:    1- اصلاح بخشی از برنامه درسی به منظور بهبود کارآیی آن    2- تجدید ساختار بنیادی برنامه درسی  رابطه نیاز سنجی با تغییر سه مرحله اساسی در رابطه بین نیاز سنجی و تغییر عبارتند از:  1- سنجش نیاز ها: بر اساس هدف ها و با استفاده از روش ها و ابزار های معین     2- تغییر برنامه: بر اساس نتایج حاصل از برنامه، ممکن است در یک یا چند بعد صورت گیرد.   3- عادی سازی: پس از تغییر برنامه، برنامه درسی جدید اجرا می گردد و فرایند از نو تکرار می شود