خلاصه فصل 2 کتاب "اصول ومفاهیم اساسی برنامه ریزی درسی" تالیف دکتر کوروش فتحی واجار گاه

    فصل 2

   سطوح برنامه درسی از دیدگاه گودلد و سو : سطوح برنامه درسی : درجه نزدیکی یا دوری از دانش آموزانی که برای آنها برنامه ریزی صورت می گیرد .

 

 1)برنامه درسی اجتماعی : به سطحی اشاره می کند که بیشترین میزان از یادگیرندگان فاصله دارد . باسیاستمداران ، نمایندگان و مدیران سطوح مختلف ومتخصصان حرفه ای سرو کار دارد . این گروهها از طریق فرآیندهای اجتماعی در تصمیم گیری های مرتبط با اهداف ، عناوینی که در مدرسه تدریس می شود ، مدت زمان تدریس و مواد آموزشی که در مدرسه استفاده می شود مشارکت ودخالت می کنند .

 2)سطح نهادی : در سطح مدارس مورد استفاده قرار می گیرند وتا حد زیادی از برنامه های درسی اجتماعی اقتباس می شوند ، اساسا برخسب موضوعات سازماندهی می شوند وشامل عناوینی است که باید تدریس شود . ودر برگیرنده استانداردها ، فلسفه ، طرح درس وراهنماها می باشد . (برنامه درسی صریح)

 3)برنامه درسی آموزشی : معلم آن را طراحی می کند وبر آن است که در مدرسه وکلاس درس اجرا شود . معلمان برنامه های درسی آموزشی را براساس برنامه درسی نهادی و اجتماعی تدوین می کنند . این برنامه درسی متاثر از اولویت های معلم ، دیدگاههای تربیتی وروش آموزشی وی می باشد . به علت شرایط وتفاوتهای موجود در دانش آموزان و نیز شرایط پیش بینی نشده ، یک برنامه درسی آموزشی که در کلاس درس مورد استفاده قرار می گیرد عمدتا با برنامه درسی طراحی شده تفاوت دارد .

4)برنامه درسی تجربه شده ( تجربی): برنامه ای که توسط دانش آموزان درک وتجربه شده است ودرونی شده است . آنچه که دانش آموزان از برنامه درسی می فهمند وتجربه می کنند از دانش آموزی به دانش آموز دیگر متفاوت است . زیرا دانش آموزان دارای زمینه ها و سوابق مختلف ، انگیزه ها وسطوح مختلف آرزوها بوده وبا هم تفاوت دارند .

سطوح برنامه درسی از دیدگاه فرانسیس کلاین : الگوی مطالعه آموزشی مدرسه ای شامل سه بعد اساسی است :

 1-سطوح برنامه درسی    

2- عناصر برنامه درسی   

   3- متغییرهای برنامه درسی وعوامل کیفی

سطوح برنامه درسی از دیدگاه فرانسیس کلاین

1)برنامه درسی آکادمیک (آرمانی ) : برنامه درسی که متخصصان و صاحب نظران آن را مد نظر دارند .

 2)برنامه درسی اجتماعی : بیانگر برنامه ای است که جامعه (مردم ، نمایندگان ، سازمانها وموسسات اجتماعی و ...) در آن ایفای نقش می نمایند .

3)برنامه درسی رسمی : برنامه ای مد نظر است که سازمان ها وافراد رسمی که به طور مستقیم در امور آموزش و پرورش درگیر هستند ودر آن دخیل می باشند .

 4)برنامه درسی نهادی : برنامه درسی که در سطح مدرسه پذیرفته شده وبه اجرا در می آید .

 5)برنامه درسی آموزشی : آن چیزی است که معلم به آن امید دارد وارزش قایل است و می خواهد به یادگیرندگان خود بیاموزد دراین سطح تصمیمات برنامه درسی بر اساس شرایط و مقتضیات کلاس درس صورت می پذیرد و اجرایی شده است وتصمیم گیری در این سطوح به عهده معلم است .

 6)برنامه درسی اجرایی : حاصل مشاهدات وثبت وضبط کلیه فرایندهای تعاملی در حین اجرای برنامه درسی در کلاس درس است . مشاهده گر می تواند با توجه به آنچه که در کلاس درس در عمل اجرا می شود و ارتباط متقابل معلم وشاگردان برنامه درسی اجرایی را به تصویر بکشد . به دلیل مسائلی که در حین آموزش به صورت ناگهانی اتفاق می افتد و منجر به تصمیمات ویژه ای می شود . برنامه درسی اجرایی با برنامه درسی طرح ریزی شده انطباق کامل نداشته باشد .

 7)برنامه درسی تجربی : به تجربیات دانش آموزان از طرح های از پیش تنظیم شده و تعامل های حاصل از کلاس درس اشاره می کند و هر دانش آموز بر اساس علایق ، ارزش ها و توانمندیها و تجربیات قبلی خود نسبت به مطالب ارائه شده عکس العمل نشان می دهد ودست به انتخاب می زند . هدف از آموزش یادگیری است . درسطوح کلاین مهمترین سطح برنامه درسی تجربی می باشد .وبرنامه درسی تجربی چیزی است که دانش آموز یادمی گیرد چون تجربه می کند .

 انواع برنامه درسی از دیدگاه پوزنر :

 1)برنامه درسی رسمی : برنامه درسی مکتوبی که در آن چارت ها ، فهرست ورئوس مطالب ، راهنمای برنامه درسی و فهرست هدفها به دقت تعریف شده باشد . هدف این برنامه درسی فراهم کردن مبنایی برای معلمان جهت تهیه طرح درس و ارزشیابی و کمک به مدیران برای نظارت بر کار معلمان می باشد .   2)برنامه درسی اجرایی (عملیاتی) : شامل آن چیزی است که عملا توسط معلم تدریس می شود . الف –محتوایی که مد نظر قرار می گیرد و در کلاس تدریس می شود . ب-نتایج یادگیری که دانش آموزان در قبال آن مسئول هستند . جنبه اول از طریق مدت زمانی که توسط معلم به موضوعات و انواع مختلف یادگیری اختصاص می یابد قابل تشخیص است .

(برنامه درسی تدریس شده) جنبه دوم : برنامه درسی آزمون شده      برنامه درسی تدریس شده برنامه درسی اجرایی         برنامه درسی آزمون شده نوعا انطباق بین برنامه درسی رسمی و اجرایی در یک مدرسه کم است . متخصصان این وضعیت را به عنوان یک مسئله مرتبط با تنظیم برنامه درسی تعریف می کنند وبا آن به عنوان یک مشکل اداری و مدیریتی برخورد می کنند . علت این است که معلمان برنامه رسمی را با توجه به دانش ها ، باورها و اعتقادات و نگرش های خود مورد تعبیر وتفسیر قرار می دهند . دانش آموزان نیز بر برنامه اجرایی موثرند معلمان برنامه درسی را به شکل دیگری در کلاس ارائه می کنند . تکالیف چالش زا را به طرز ساده تری در کلاس عرضه می کنند و تفکر انتقادی را به جریان حفظ حقایق و اجرای عملکرد های غیر متفکرانه تبدیل می کنند . برنامه درسی آزمون شده محدود به یک زمان خاص می باشد و قابل اعتماد نمی باشد .

3)برنامه درسی پنهان : عمدتا مورد تایید نیروهای برنامه رسمی مدرسه نیست اما می تواند نسبت به برنامه درسی رسمی یا اجرایی ، تاثیر عمیق تری بر دانش آموزان داشته باشد . پیام های اصلی برنامه درسی پنهان وجود دل مشغولی های عمده در خصوص جنسیت ، طبقه ، نژاد ، قدرت ودانش مدرسه است . (نقشهای جنسی ، رفتار مناسب برای جوانان که چه کسی حق دارد در قبال چه کسی تصمیم بگیرد .) برنامه درسی پنهان بیشتر در باره ارزشها می باشد . که نظام آموزشی قصد یادگیری را ندارد ولی عملا این یادگیری اتفاق می افتد . چون دربرنامه درسی رسمی یا آشکار اصلا بیان شده ولی درپنهان اتفاق می افتد .

4)برنامه درسی پوچ : برنامه درسی خنثی یا عقیم : موضوعاتی که تدریس نمی شود واینکه چرا این موضوعات نظیر : حقوق ، رانندگی ، نقشهای والدین و ... تدریس نمی شود و می تواند به معلمان در فهم این مسئله یاری دهد که چه مفروضاتی زیر بنای برنامه درسی مدارس است ؟ برنامه درسی پوچ شامل موضوعات تدریس نشده است

 . 5برنامه درسی فوق برنامه  : شامل کلیه تجربیات برنامه ریزی شده ای است که از حیطه موضوعات درسی مدرسه خارج است .(ماهیت آن داوطلبانه و پاسخگو به علائق دانش آموز است و نقطه مقابل برنامه رسمی است ) در بسیاری جهات از برنامه درسی رسمی مهمتر است

پیام عمده طبقه بندی پوزنر : هنگامی که معلمان می خواهند نسبت به بررسی و تجزیه وتحلیل برنامه درسی رسمی اقدام کنند این سوال را از خود بپرسند که 4نوع دیگر برنامه درسی چگونه بر برنامه رسمی اثر می گذارند و چه اتفاقی برای برنامه رسمی خواهد افتاد اگر برنامه درسی پنهان وفوق برنامه قوی اجرا شود ؟

 برنامه درسی خرد وکلان خرد : مباحث ، پژوهش ها و دیدگاههای افراد در باره یک برنامه خاص . برنامه درسی خرد داشتن یک کتاب ومطالعه آن می باشد . کلان : از وابستگی به برنامه درسی خاص فارغ بوده و در آن موضوعات و مفاهیم طیف وسیعی از برنامه های درسی را در بر می گیرد .

 برنامه درسی خاموش وزنده

 خاموش : کلیه تصمیمات ، تدابیر و برنامه ریزی هایی که برای کلاس تدوین و مکتوب شده است . برنامه درسی خاموش بیانگرکلیه تصمیمات ، تدابیر و برنامه ریزیهایی است که برای کلاس تدوین و مکتوب شده است .

زنده : مجموعه تعاملات کلاس درس بین معلم و شاگردان است وارزیابی آن نسبت به برنامه درسی خاموش دشوارتر است . اجرا کردن کتاب در برنامه درسی را برنامه ریزی زنده گویند . برنامه درسی ضد معلم در مقابل برنامه درسی متصاعد شونده برنامه درسی مقاوم در برابر معلم : برنامه درسی از قبل توسط کارشناسان تدوین ودر اختیار معلمان قرار می گیرد . برنامه ریزان درسی باید در خصوص کم و کیف و چگونگی اجرای برنامه های درسی پیشاپیش تصمیم بگیرند و محصول نهایی این فرآیند برنامه درسی از پیش طراحی شده ای است که مجریان و معلمان باید طبق جزئیات تعیین شده ، اجرا نمایند .این نوع برنامه درسی به دلیل محدود نمودن معلمان به اجرای صرف برنامه و نداشتن سازوکارهای موثر برای سازگاری وانطباق برنامه درسی با واقعیات محیطی نظیر سن ، جنس ، علائق و توانایی ها و ... در عمل با دشواری روبه رو می شود . برنامه درسی متصاعد شونده (روئیدنی ) (تعلیم وتربیت پیشرفت گرا – جان دیوئی ) : در این برنامه منبع اصلی محتوای برنامه درسی ، نیازها وعلائق دانش آموزان است . برنامه ریزان نتایج یادگیری مورد انتظار را از قبل بیان نمی کنند زیرا آنچه از دانش آموزان انتظار می رود فراگیرند ، به سادگی از قبل پیش بینی و نسبت به برنامه ریزی بر اساس مشارکت معلم و دانش آموزان در طی جریان آموزش صورت می گیرد ویژگی مهم در سطح کلاس تکلیف معلومه  می شود  به همان صورتیکه برنامه درسی ضد معلم دچار افراط شده ، برنامه درسی متصاعد شونده هم به خاطر پیروی بیش از حد برخواسته های یادگیرندگان دچار تفریط شده است . برنامه درسی سنتی در مقابل برنامه درسی مجازی (مبتنی بر وب یا آن لاین) برنامه درسی سنتی : برنامه درسی که در مدارس به صورت سنتی تدریس می شود . برنامه درسی مجازی : تلفیق مجموعه ای از تکنولوژی های جدید ارتباطی و اطلاعاتی با برنامه های مدارس می باشد تا یادگیری دانش آموزان را تسهیل کند و به اشکال زیر ارائه می شود : -کلاس درس سنتی همراه با مهارتهای مرتبط با تکنولوژی ارتباطی واطلاعاتی . - یادگیری با استفاده از پست الکترونیکی و اینترنت. تدریس رودر رو وبحث غیر همزمان از طریق اینترنت - هرگونه ترکیب تکنولوژی با تدریس . - امکانات on line و..... برنامه درسی موجود در مقابل برنامه درسی جدید برنامه درسی موجود : برنامه ای که قبلا تدوین شده وبه مرحله اجرا گذاشته شده است ویا درحال اجرا است و مسبوق سابقه بوده است . نحوه عملکرد و کارآیی واثر بخشی آن در دسترس است . برنامه درسی جدید : به وضعیتی اشاره دارد که در آن برنامه درسی دارای سابقه قبلی نیست و بنا به ضرورت های ویژه ، به تازگی در برنامه درسی مدرسه گنجانده شده است . و عملا به صورت فرا گیر تجربه نشده است و این برنامه معطوف به بهسازی و تغییر در جهت نگه داشت برنامه درسی است

. انواع برنامه درسی از دیدگاه گلاتورن

 1)برنامه درسی توصیه شده : نوعی برنامه درسی که توسط متخصصان یک رشته تدوین شده یا از جانب آنان حمایت می شود . مثلا برنامه هایی که انجمن ملی معلمان ریاضیات امریکا داشته اند ، این برنامه تاثیر کمی بر برنامه درسی مکتوب دارد امادر درک آنچه که بچه ها باید به آن دست یابند مهم است .

 2)برنامه درسی مکتوب (قصد شده) : سندی است که توسط نظام آموزشی ملی یا محلی یا مدرسه یا معلم تولید شده و آنچه را که باید تدریس شود را تصریح می کند همچنین راهکاراجرای برنامه درسی و توالی و وسعت و مواد آموزشی که توسط معلم تدوین شده وجود دارد .

 3)برنامه درسی پنهان (قصدنشده): آنچه که یادگیرندگان از فرهنگ و جو مدرسه و نیز سیاستها وفعالیتهای مرتبط می آموزند .

4)برنامه درسی کنار گذاشته شده : خواه عملا و خواه سهوا . بزعم کلاتورن ، مربیان باید برنامه درسی حذف شده را بررسی کنندوراههایی برای بازگرداندن محتوای مهم برنامه درسی مدرسه و یادگیری بچه ها بیابند .

 5)برنامه درسی حمایت شده : برنامه درسی که در کتابهای درسی ، نرم افزارها و موادچند رسانه ای یافت می شوند وتاثیر زیادی بر آنچه تدریس می شود دارد .

 .6برنامه درسی آزمون شده (سنجش شده) : عبارت است از برنامه درسی که در آزمونهای معلم ساخته ، در سطح مدرسه ، منطقه یا استان یا ملی گنجانده شده است . معلمان بیشتر بر برنامه درسی که آزمون می شود متمرکز هستند تا برنامه درسی مکتوب (معلمان بیشتر به آماده کردن دانش آموزان برای آزمون می پردازند .

. 7) برنامه درسی تدریس شده : برنامه درسی که مواقعا به بچه ها ارائه می کنند شامل سخنرانی ها ، دروس ، پروژه ها وفعالیتهای مرتبط با سنجش عملکرد و... می باشد .(هرچیزی که بچه ها را در دستیابی به هدفهای یادگیری کمک می کند ) 8)برنامه درسی یادگرفته شده : آنچه که دانش آموزان یاد می گیرند یا یادگیری نهایی که در عملکردهایشان در آزمونها و سایر بخشها نشان داده می شود . مهمترین هدف درتدریس : همخوانی نزدیک بین آنچه تدریس می شود و آنچه که باید یاد گرفته شود . ومعمولا بین این دو شکاف وجود دارد .

 در یک طبقه بندی دیگر 1)برنامه درسی قصد شده : آنچه که قرار است از طریق فرآیندهای قانونی منتقل شود . 2)برنامه درسی طراحی شده : آنچه که عملا مصوب وبه طور قانونی به عنوان برنامه درسی مجاز مطرح میشود . 3)برنامه درسی تجربه شده : آنچه که توسط دانش آموزان دریافت ودرک می شود . 4)برنامه درسی یادگرفته شده (نهادینه شده) : آنچه که توسط دانش آموز تعبیر وتفسیر میشود ودرونی می شود . 5)برنامه درسی پنهان : روح کلی مدرسه وفعالیتهای خارج از کلاس . 6)برنامه درسی سنجش شده : آنچه که مورد آزمون وسنجش قرار می گیرد

  طبقه بندی نلسون

1)برنامه رسی صریح : برنامه ای که در اسناد برنامه درسی بیان می شود (یک ابزار مدیریتی است که ریشه در پارادایم علمی و کاهش گرایی دارد) همواره در معرض اصلاح وتغییر است .

 2) برنامه درسی اجرایی (عرضه نشده) : برنامه ای که در دنیای واقعی بین معلم ودانش آموز اتفاق می افتد وبا برنامه صریح متفاوت است

 3. برنامه درسی تجربه شده : برنامه درسی که توسط خود دانش آموزان تجربه می شود

 .   طبقه بندی کولز -برنامه درسی برروی کاغذ          -برنامه درسی در عمل               - برنامه درسی تجربه شده طبقه بندی نلسون -برنامه درسی قصد شده                   - برنامه درسی عملی شده      - برنامه درسی قصدشده

 انواع برنامه درسی از دیدگاه نیولاو  

1)برنامه درسی پراگماتیک : محتوایی که تدریس می شود و تابعی است از زمان در دسترس برای معلمان ، وظایف و تکالیفی که علاوه بر تدریس رسمی برعهده معلمان است .

2)برنامه درسی غیر رسمی : این برنامه توسط معلم خلق و تدوین می شود و شامل محتوایی است که معلم به فهم بودن آن اعتقاد دارد .

 3)برنامه درسی مخفی : این برنامه درسی محتوای قصد شده را ارائه می کند اما به طریقی غیر از تدریس سنتی . 4)برنامه درسی آشکار : شامل محتوایی است که از مدارس انتظار می رود به عنوان فعالیتها ودروس تعریف شده ، ارائه نمایند .

.5 برنامه درسی پنهان : مفروضات ضمنی در باره ارزشهای اخلاقی ، جهان بینی های فلسفه وارزشهاست که در سیاستهای بخشی مدرسه وجود دارد بخشی از برنامه درسی پنهان است

 . 6برنامه درسی اجتماعی : تعاملات اجتماعی که بین دانش آموزان با هم و یا دانش آموزان با معلم که در کلاس درس ، زمین بازی  و .... اتفاق می افتد .

7)برنامه درسی نهفته : دانش آموز بر مبنای اطلاعات وتجربیات قبلی که با خود به کلاس می آورد و آنچه را که تدریس ی شود ، تعبیر وتفسیر می کند و یادمی گیرد ،

  جمع بندی : به طور کلی 8نوع برنامه درسی را می توان شناسایی کرد :

 1)برنامه درسی تجویز شده یا قصد شده : آنچه که در اسنادرسمی منعکس می شود و معمولا در برگیرنده مولفه هایی چون محتوا ، روشهای تدریس و زمان مختص برای رسیدن به هدف آموزش محتوای تعیین شده می باشد . جهت گیری فلسفی و تربیتی برنامه ها نیز به جت گیری های دولت بستگی دارد و در بسیاری از کشورها برنامه درسی تجویز شده در قالب کتب ومواد آموزشی مشخص شده توسط آ .پ متجلی می شود . سوالات مهم برای تجزیه وتحلیل برنامه تجویز شده : چه دانشی و دانش چه کسی دارای ارزش است .

 2)برنامه درسی تدریس شده : آنچه که معلمان در کلاس انجام می دهند وبین برنامه درسی تدریس شده و تجویز شده فاصله زیاد است . به این مسئله در حوزه تعلیم وتربیت عدم انطباق طرح برنامه درسی با اجرای برنامه درسی ودر حوزه جامعه شناسی به عنوان استقلال نسبی معلمان نامیده می شود . از لحاظ کمی این شکاف بیانگر نتایج ناخواسته ناشی از تخصیص ناکافی وقت است ؛ معلمان در مباحث کلاس از بحثهای جاری ملی و سیاسی ، اخلاقی ، مذهبی و ..... استفاده می کند . اگر مدیریت زمان توسط معلم انجام شود یا وقت کافی باشد ، باز هم شکاف از نظر کیفی وجود دارد به خاطر وجود تفاوت در آموزش حرفه ای ، نگرش ایدئولوژیک و میزان آشنایی معلمان با موضوع درسی .

 3)برنامه درسی آزمون شده : بخشی از برنامه درسی که ارزشیابی می شود اغلب برنامه درسی آزمون شده نمونه ای از برنامه درسی تجویز شده می باشد .این آزمون می تواند شفاهی ، کتبی ، استانداردشده یا معلم ساخته ، باز پاسخ یا چند گزینه ای باشد . نکته تربیتی : معلمان و دانش آموزان احساس می کنند تنها باید براساس آنچه که در آزمونها مطرح می شود تدریس ومطالعه کنند واین بسیار مخرب است . یک آزمون نمی تواند بسیاری از چیزها را در بر گیرد به ویژه هنگامی که هدفهای برنامه تجویز شده کلی وبلند مدت باشد . همچنین در آزمونها اهدافی مانند بردباری ، احترام ، مسائل ضد نژادی را نمی توان افزود . ابعاد احساسی وعاطفی را نمی توان گنجاند حتی اگرچنین آزمونی طراحی شود ، باز هم آزمون نمی تواند تغییر در نگرش را واقعا منعکس کند .

4. برنامه درسی گزارش شده : ضرورتا منعکس کننده دانسته های دانش آموزان نیست . دلایل : 1-سوالات ضعیف طراحی شده باشند . 2-برنامه ریزان برای اجتناب از ایجاد بحث ومناقشه بیشتر بر قلمروهای بی خطر (مورد پذیرش جامعه)متمرکز می شوند و از قلمروهایی که با ارزشها و تفاسیر تعارض آمیز سرو کار دارد اجتناب می کند .(الگوی توافق محور ) الگویی که انسجام ووحدت اجتماعی را گسترش می دهد . این نوع برنامه درسی تجویز شده از واقعیتهای پویا و تعارض آمیزی که در زندگی مدنی وسیاسی جامعه وجود دارد دور می شود . دانش آموزان به معلمان پاسخی را می دهند که از آنها انتظار می رود .

 5)برنامه درسی پنهان : آنچه که خارج از چارچوب برنامه درسی تجویز شده تدریس می شود و فراتر از محتوای تعیین شده در یک موضوع درسی است و می تواند در محیط مدرسه ، جو کلاس ، نظم وترتیب روشهای تربیتی و تعاملات بین معلم وشاگرد – شاگرد وشاگرد بیان وعرضه شود . گاهی اوقات برنامه درسی پنهان موجب تقویت برنامه تجویز شده می شود اما گاهی اوقات آن را نقض می کند . برای مثال ممکن است برنامه درسی تجویز شده ارزشهای دموکراتیک را ارتقاء دهد اما اگر جو مدرسه یا معلم بسیار اقتدارگرا باشد ، دانش آموزان ممکن است احساس کنند که باید پاسخ های خودرا بر اساس آنچه از معلم و آزمون از آنها انتظار دارد تعدیل وبیان کنند به جای آنکه احساسات واقعی خودرابروزدهند .

 6) برنامه درسی مغفول : آنچه که تعمدا یا ناآگاهانه در درس از قلم افتاده است . مثل در درس علوم اجتماعی ، مسائل سانسور شده ، عقاید ونظرات مسکوت مانده که می توانند ، باعث رشد تربیت سیاسی شوند جزو این برنامه اند . همچنین برنامه معقول شامل روشهای آموزشی : اجتناب از به کارگیری فعالیتها و روشهای مشارکتی ودموکراتیک در کلاس می باشد .که در این حالات آنچه به عنوان محتوا در زمینه دموکراسی تدریس می شود ، ویران خواهد شد . محتوا : در یک جامعه مبتنی بر دموکراسی همه دارای فرصت های ساوی هستند . معلم : براساس نژاد و جنسیت متفاوت رفتار می کند . پیام اصلی برنامه درسی تجویز شده تحت اشعاع قرار گرفته است .

 7)برنامه درسی خارجی (بیرونی) : آنچه که دانش آموزان در خارج از کلاس درس می آموزند . مصادیق آن : آنچه دانش آموزان از سایر دانش آموزان ، خانواده ، رسانه ها و همسایگان ودوستان و.... می آموزند و دانش آموزان آموخته های مدرسه ای خود و آموخته هایی که از خانواده گروههای سیاسی و ... می آموزند را ترکیب یا سازگار می کنند و هر دانش آموز با تعارضات به گونه خاصی رفتار می کند . در رژیم هایی که مردم با آن ها مخالفند به جامعه پذیری سیاسی بچه ها در خیابانها و .... صورت می پذیرد تا در کلاس درس و آنچه رخ می دهد بسیار متفاوت از برنامه درسی تجویز شده ، آزمون شده وتدریس شده است .

 8)برنامه درسی یادگرفته شده : عبارت است از آنچه که واقعا بچه ها از کل تجربیات در انتهای یک برنامه درسی معین فرا گرفته اند .(برنامه درسی رسمی ، پنهان ، ترکیب آموخته ها با دانسته های قبلی ، برنامه درسی خارجی و ... ) و این امر بسیار پیچیده ودشوار است به خاطر تعدد وتکثر متغیرهای اثر گذار . دانش آموزان دارای پیش دانسته ها ، باورها ، نگرشها و ایدئولوؤی های متفاوت هستند واز یک درس معین که در کلاس تدریس می شود ، برداشتهای متفاوتی خواهند داشت به همین دلیل تعمیم آنچه که یک دانش آموز یادگرفته ، به دیگران ممکن نیست . نمی توان با توجه به برنامه درسی مصوب مدارس در خصوص آنچه که بچه ها اموخته اند به یک درک روشن رسید .